Με την ίδρυση ενός συνεταιρισμού, κίνηση απαραίτητη για να αποκτήσει το εγχείρημα νομική μορφή, το «εργοστάσιο χωρίς αφεντικά» μετατρέπεται σταδιακά σε πηγή αξιοπρέπειας, ισότιμων εργασιακών σχέσεων και αμοιβών που διασφαλίζουν την επιβίωση των μελών του συνεταιρισμού.
Δεν είναι η πρώτη φορά που το ανακτημένο εργοστάσιο της ΒΙΟ.ΜΕ. στη Θεσσαλονίκη γίνεται αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, ντοκιμαντέρ, βιβλίου, ημερίδας. Αυτή τη φορά, όμως, είναι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι στη ΒΙΟ.ΜΕ., που σε συνεργασία με δύο Ελληνες υποψήφιους διδάκτορες αναλαμβάνουν όχι απλώς να συστήσουν το εγχείρημα στο αγγλόφωνο κοινό, αλλά να επικεντρώσουν σε αυτό που θεωρούν ως βασική του καινοτομία: Το μοντέλο της «από κοινού εργασίας» -Το άρθρο δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο αγγλικό ριζοσπαστικό περιοδικό Τhe New Pretender και παρουσιάζεται στην «Εφ.Συν.» σε μετάφραση των ίδιων των συγγραφέων.
Οπως εξηγούν, «η έλλειψη παρόμοιων αυτοδιαχειριζόμενων εργοστασίων σε μια χώρα με βαριά παράδοση στα ιεραρχικά μοντέλα διοίκησης, ο σημαίνων ρόλος της ΒΙΟ.ΜΕ. στους κοινωνικούς αγώνες των “από τα κάτω” την περίοδο της κρίσης, καθώς και η μετατροπή ενός χώρου κατακερματισμένης εργασίας σε μια δεξαμενή “από κοινού” παραγωγής και διαχείρισης πόρων, αποτελούν τρεις από τους κυριότερους λόγους που αξίζει κάποιος να ασχοληθεί σοβαρά με τη μελέτη του εγχειρήματος της ΒΙΟ.ΜΕ.
Ακολουθεί το πλήρες άρθρο
Από κοινού εργασία: το παράδειγμα της ανακτημένη ΒΙΟ.ΜΕ.
Τι θα σκεφτόσασταν αν κάποιος σας έλεγε πως στην Ελλάδα της κρίσης υπάρχει ένα εργοστάσιο που το διευθύνουν οι εργαζόμενοι του, δίχως αφεντικά και ιεραρχίες; Πιθανόν ότι είναι αστείο. Ίσως πως ξεκίνησε ως ιδέα αλλά δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ή ακόμη πως αν κάτι τέτοιο όντως υπάρχει, θα είναι προσωρινό δίχως προοπτική επιβίωσης μέχρι να έρθει ένα νέο αφεντικό που θα ανοίξει το εργοστάσιο ξανά «κανονικά». Ευτυχώς, τίποτα από όλα αυτά δεν είναι αλήθεια. Η έλλειψη παρόμοιων αυτοδιαχειριζόμενων εργοστασίων σε μια χώρα με βαριά παράδοση στα ιεραρχικά μοντέλα διοίκησης, ο σημαίνων ρόλος της ΒΙΟΜΕ στους κοινωνικούς και εργατικούς αγώνες των «από τα κάτω», καθώς και η μετατροπή ενός χώρου κατακερματισμένης εργασίας σε μια δεξαμενή «από κοινού» παραγωγής και διαχείρισης πόρων αποτελούν τρεις από τους κύριους λόγους που αξίζει κάποιος να ασχοληθεί σοβαρά με τη μελέτη του εγχειρήματος της ΒΙΟΜΕ.
Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Η ΒΙΟΜΕ. Α.Ε. ιδρύθηκε το 1982 ως θυγατρική της Φίλκεραμ-Johnson Α.Ε. στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, παράγοντας χημικά προϊόντα για τον κατασκευαστικό τομέα. Λόγω της γενικότερης οικονομικής ύφεσης και της κακοδιαχείρισης η μητρική εταιρεία χρεοκόπησε το 2011, εγκαταλείποντας το εργοστάσιο της ΒΙΟΜΕ στην τύχη του.
Το μόνο που άφησαν πίσω τους οι πρώην ιδιοκτήτες ήταν ένα τεράστιο χρέος, συμπεριλαμβανόμενων φυσικά και των απλήρωτων μισθών των εργαζομένων. Αντιμέτωποι με το φάσμα της ανεργίας, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ που ήταν οργανωμένοι στο σωματείο τους από το 2006, αποφάσισαν συλλογικά να καταλάβουν το χώρο εργασίας τους και κάλεσαν σε αλληλεγγύη.
Ενάμιση χρόνο αργότερα, το 2013, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ μαζί με ένα μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης επιχείρησαν ένα μεγάλο βήμα: να πάρουν την παραγωγή στα χέρια τους! Με την ίδρυση ενός συνεταιρισμού, κίνηση απαραίτητη για να αποκτήσει το εγχείρημα νομική μορφή, το «εργοστάσιο χωρίς αφεντικά» μετατρέπεται σταδιακά σε πηγή αξιοπρέπειας, ισότιμων εργασιακών σχέσεων και αμοιβών που διασφαλίζουν την επιβίωση των μελών του συνεταιρισμού.
Το άνοιγμα του εργοστασίου υπό εργατικό έλεγχο επεφύλασσε μια δεύτερη κρίσιμη απόφαση που αφορούσε την αλλαγή της παραγωγής: από δομικά υλικά το εργοστάσιο της ΒΙΟΜΕ άρχισε να παράγει φυσικά καθαριστικά, οικολογικά απορρυπαντικά και σαπούνια φυτικών ελαίων, φιλικά προς το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. Ενάντια στη λογική του καθορισμού των τιμών από τις μεγάλες αλυσίδες supermarkets, τα προϊόντα της ΣΕ ΒΙΟΜΕ διατίθενται από το χώρο του εργοστασίου, το e-shop και το πρατήριο της στην Αθήνα, καθώς και από μια σειρά κοινωνικών κέντρων, καταλήψεων, συνεταιρισμών και μικρών καταστημάτων σε όλη τη χώρα, ενώ επίσης εξάγονται και σε κολεκτίβες του εξωτερικού.
Εργασία από κοινού
Η εργασία στη ΒΙΟΜΕ δεν συγκρίνεται με την εργασία σε οποιοδήποτε άλλο εργοστάσιο. Δεν είναι υπερβολή να την περιγράψουμε ως μια διαδικασία συλλογικής και ισότιμης συμμετοχής στη χρήση και παραγωγή κοινών πόρων. Μια διαδικασία που καθιερώνει μια ζώσα σχέση μεταξύ της εργασιακής δραστηριότητας και της παραγωγής, η οποία ενώνει την καθημερινή ζωή με ένα συνεχόμενο πολιτικό αγώνα. Μέσω της κατάληψης του εργοστασίου, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ και το κίνημα της αλληλεγγύης μπλόκαραν το οριστικό κλείσιμο του και την απώλεια αρκετών θέσεων εργασίας εν μέσω κρίσης.
Την ίδια στιγμή όμως, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ συμμετείχαν ενεργά στο κύμα διαμαρτυριών ενάντια στην λιτότητα, υποστήριξαν τις προσπάθειες άλλων εργαζόμενων να επαναλάβουν το παράδειγμα της ΒΙΟΜΕ και ανέπτυξαν ισχυρούς δεσμούς αλληλεγγύης με πλήθος κοινωνικών αγώνων. Έχοντας αναπτύξει σχέσεις με το κίνημα των ανακτημένων εργοστασίων στην Αργεντινή, η ΒΙΟΜΕ υιοθέτησε το σύνθημα «Καταλαμβάνουμε, Αντιστεκόμαστε, Παράγουμε».
Το σύνθημα αυτό θα λέγαμε πως συμπυκνώνει τη βαθύτερη κοινωνική και πολιτική διάσταση τέτοιων εγχειρημάτων και συγκεκριμένα της ΒΙΟΜΕ. Ως εκ τούτου, από τη μια πλευρά, η πολιτική νοηματοδότηση αναδύεται μέσα από την ανταγωνιστική σχέση ενάντια στο κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο μοντέλο ζωής, εργασίας και κοινωνικής οργάνωσης («Καταλαμβάνουμε-Αντιστεκόμαστε»). Από την άλλη, ωστόσο, το νόημα αυτό εμπλουτίζεται μέσα από – και ταυτόχρονα ενσαρκώνει – προεικονιστικές κοινωνικές πρακτικές («Παράγουμε») που δημιουργούν μια πραγματική εναλλακτική στο «εδώ» και στο «τώρα».
Τι γίνεται όμως με τη βιωσιμότητα ενός αυτοδιαχειριζόμενου εγχειρήματος σαν αυτό; Ο υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνος αφορά την έξωση των εργαζομένων μέσω του πλειστηριασμού του οικοπέδου της ΒΙΟΜΕ. Οι συνεχόμενες παρεμβάσεις των εργαζομένων της ΒΙΟΜΕ και των αλληλέγγυων τα τελευταία χρόνια έχουν αποτρέψει τη διεξαγωγή της συγκεκριμένης διαδικασίας. Ωστόσο, ο κίνδυνος πλειστηρίασης είναι ακόμα υπαρκτός από τη στιγμή που το οικόπεδο της Φίλκεραμ παραμένει αδιαίρετο. Στις 13/12 μάλιστα πρόκειται να πραγματοποιηθεί ο τελευταίος πλειστηριασμός αυτού του κύκλου.
Οι δυσκολίες όμως δεν οφείλονται μόνο στους εξωτερικούς παράγοντες αλλά και στην εσωτερική λειτουργία του εργοστασίου, καθώς ο δρόμος της αυτοδιαχείρισης αποτελούσε μια «ανεξερεύνητη γη». Παρόλα αυτά, η απρόσκοπτη λειτουργία της ΒΙΟΜΕ τα τελευταία 5,5 χρόνια είχε ως αποτέλεσμα την επιβίωση των εργαζομένων της. Ορίζοντας οι ίδιοι το τρόπο που εργάζονται και μοιράζοντας εξίσου λάθη και επιτυχίες, οι εργαζόμενοι κράτησαν το εργοστάσιο «ζωντανό». Η σύνδεση και ανταλλαγή γνώσεων με άλλα ανακτημένα εργοστάσια και κοινωνικούς αγώνες έπαιξαν κρίσιμο ρόλο για τη δημιουργία ενός εναλλακτικού παραδείγματος εργασίας από κοινού.
Ανάμεσα στα πρώτα βήματα του αυτοδιαχειριζόμενου εργοστασίου συγκαταλέγονται η εναλλαγή ρόλων στη γραμμή παραγωγής καθώς και η ίση αμοιβή για όλους. Η ανάδειξη αυτού του νέου τρόπου «από κοινού εργασίας» βασίζεται στην ισότητα, την οριζοντιότητα και την άμεση συμμετοχή των μελών στη καθημερινή ζωή του εργοστασίου. Έτσι, όλες οι αποφάσεις – τόσο σχετικά με την παραγωγική διαδικασία και τις καθημερινές εργασίες όσο και σε σχέση με ευρύτερα ζητήματα – παίρνονται συλλογικά, κυρίως στην εβδομαδιαία γενική συνέλευση αλλά και κατά τη διάρκεια των καθημερινών συνελεύσεων στην αρχή της βάρδιας.
Υποδομές του λαού
Βασισμένη στις οργανωτικές και λειτουργικές καινοτομίες που αναφέραμε παραπάνω – αυτό που ονομάζουμε ένα νέο παράδειγμα «από κοινού εργασίας» – η ΒΙΟΜΕ κατόρθωσε να αυξήσει, αργά αλλά σταθερά, το εισόδημα των εργαζόμενων και τον αριθμό των μελών της (24 συνολικά), διαψεύδοντας στην πράξη τις εξοντωτικές μειώσεις μισθών και απολύσεις που συμβαίνουν σε όλες τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ προσπαθούν να βελτιώνουν συνεχώς την ποιότητα των προϊόντων τους καθιστώντας τα ταυτόχρονα οικονομικά προσιτά στα ευρύτερα λαϊκά κοινωνικά στρώματα.
Ενάντια στη νεοφιλελεύθερη λογική της απόκτησης γρήγορου και προσωρινού κέρδους που ισοδυναμεί με την παραγωγή χρέους, η BIOME προτάσσει μια οπτική κοινωνικής συνεισφοράς με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας για τους άνεργους και την αναδιανομή των πλεονασμάτων της πίσω στην κοινωνία. Και είναι ακριβώς αυτή η αλληλεπίδραση με την (τοπική) κοινωνία, μια αλληλεπίδραση που έχει να κάνει με την αλληλεγγύη, τη συντροφικότητα και την άμεση συνεργασία, που αναδεικνύει τη διαφορά του ανακτημένου εργοστασίου της ΒΙΟΜΕ σε σχέση με τις υπόλοιπες καπιταλιστικές επιχειρήσεις.
Όπως η τοπική κοινωνία βοήθησε τους εργάτες να πάρουν πίσω το εργοστάσιο, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ αποφάσισαν να μοιραστούν το εργοστάσιο τους με όλα εκείνα τα κομμάτια της κοινωνίας που βρίσκονται κοντά τους. Θεμελιώδες στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης της ΒΙΟΜΕ είναι η Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης, μια εβδομαδιαία συνέλευση με σκοπό την στήριξη του αγώνα της ΒΙΟΜΕ αποτελούμενη από φοιτητές, κατοίκους, αυτοοργανωμένα εγχειρήματα και φυσικά τους εργαζόμενους της ΒΙΟΜΕ.
Μέσα από αυτό το πλήθος δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται από κοινού, οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ και η κοινότητα των αλληλέγγυων έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα εργοστάσιο ανοιχτό και προσβάσιμο σε κάθε αγωνιζόμενο κομμάτι της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό, πολλές σημαντικές πρωτοβουλίες έχουν σχηματιστεί στο «εργοστάσιο χωρίς αφεντικά».
Το «Εργατικό Ιατρείο στη ΒΙΟΜΕ» είναι η πρώτη παράλληλη δομή που ιδρύθηκε ως τμήμα της στρατηγικής των εργαζόμενων και της κοινότητας των αλληλέγγυων να ενθαρρύνουν τη δημιουργία περισσότερων αυτοοργανωμένων εγχειρημάτων μέσα στο ανακτημένο εργοστάσιο. Πρόκειται για ένα κοινωνικό ιατρείο αλληλεγγύης όπου γιατροί, νοσηλευτές και ψυχοθεραπευτές παρέχουν ολιστική πρωτοβάθμια και συνθετική φροντίδα υγείας σε κάθε πολίτη με ή χωρίς ιατρική ασφάλιση. Ακόμα, το 2015, μεγάλο κομμάτι των εγκαταστάσεων της ΒΙΟΜΕ χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο συλλογής υλικών πρώτης ανάγκης για τους χιλιάδες πρόσφυγες που ήταν εγκλωβισμένοι στα βόρεια σύνορα της χώρας.
Πλήθος δράσεων λαμβάνουν χώρα σε τακτική βάση μέσα στον κατειλημμένο χώρο της ΒΙΟΜΕ από τη στιγμή της ανάκτησης του έως σήμερα: αγορές χωρίς μεσάζοντες, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, παρουσιάσεις βιβλίων και γυρίσματα ταινιών από αυτοοργανωμένες παραγωγές. Τον Οκτώβριο του 2016 η ΒΙΟΜΕ φιλοξένησε τη δεύτερη Ευρωμεσογειακή συνάντηση της οικονομίας των εργαζομένων, ενώ τον περασμένο Οκτώβρη συνδιοργάνωσε μαζί με άλλα 18 αυτοδιαχειριζόμενα συνεργατικά εγχειρήματα απ’ όλη την Ελλάδα το πρώτο Φεστιβάλ Συνεργατισμού.
Όπως μαρτυρά η περίπτωση της ΒΙΟΜΕ, το κοινωνικό άνοιγμα των «υποδομών του λαού» προσφέρει ένα εύρος δυνατοτήτων για να σκεφτούμε και να δημιουργήσουμε νέους τρόπους οργάνωσης της εργασίας και της καθημερινής ζωής. Αυτό που κάποτε μπορεί να ήταν ένας συνηθισμένος χώρος εργασίας έρχεται τώρα να συμπεριλάβει μια ποικιλία κοινωνικών σχέσεων, νέων νοημάτων, συναισθημάτων και αλληλεγγύης.
Αντί ουτοπικών ή φανταστικών κοινοτήτων, εγχειρήματα όπως η ΒΙΟΜΕ είναι τόποι αληθινών καθημερινών αγώνων. Εκεί οι άνθρωποι διαμορφώνουν την καθημερινή τους ζωή συλλογικά με βάση τις κοινές τους ανάγκες και την ίδια στιγμή δημιουργούν νέο κοινό πλούτο παραγόμενο μέσα από σχέσεις ισότητας, φροντίδας και αμοιβαιότητας. Αντιλαμβανόμαστε αυτούς τους χώρους ως τόπους παραγωγής κοινών πόρων οι οποίοι, ενάντια στην κοινωνική απομόνωση και ιδιοτέλεια, προτάσσουν μια νέα πολιτική στρατηγική με σκοπό τη πλήρη μεταμόρφωση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης.
* Κωστής Ρούσσος, διδακτορικός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ και μέλος του κέντρου έρευνας Ιδεολογίας και Ανάλυσης Λόγου (cIDA).
**Βαγγέλης Βραγοτέρης, χημικός μηχανικός, εργαζόμενος στη Συνεργατική Εργαζομένων ΒΙΟ.ΜΕ.
***Χάρης Μαλαμίδης, διδακτορικός φοιτητής και μέλος του Κέντρου Σπουδών των Κοινωνικών Κινημάτων (COSMOS) στη Scuola Normale Superiore στη Φλωρεντία.
